Kelime anlamı "birinin yerine geçmek, bir kimseden sonra gelip onun yerini almak (halef olmak), birine vekalet etmek, temsil etmek" olan hilafet, terim olarak Hz. Peygamber'den sonra onun siyasi-idari görevlerini üstlenen devlet başkanlığı kurumunu ifade eder. İslam kültüründe meşru devlet başkanına halife veya imam denilmektedir. Hz. Ömer (ö. 644) döneminden itibaren halife için "emiru'l-mü'minin" unvanı da kullanılmaktadır.
Devlet başkanlığı için hilafetten başka imamet ifadesi de kullanılır. Devlet başkanına Hz. Peygamber'in vekili olarak toplumu yönettiği için halife; önder ve lider olduğu için de "imam" denilmektedir. Devlet başkanlığı anlamındaki imameti, namaz imamlığından ayırmak için birincisine "imamet-i kübra" da denilir.
Kur'an-ı Kerim'de hilafet kelimesi geçmez. Halife ve çoğulu olan hulefa veya halaif kelimeleri de devlet başkanı anlamında değil, sözlük anlamıyla birçok ayette kullanılarak insanın, Allah'ın yeryüzündeki halifesi olduğu vurgulanır (Bakara 2/30; En'am 6/165; A'raf 7/69,74). İlgili ayetlerden insanın hak ve adaleti gerçekleştirmek, yararlı ve iyi işler yapmak üzere ağır bir sorumluluk yüklenerek yeryüzüne gönderildiği anlaşılmaktadır. İnsanın yeryüzünde en şerefli varlık (eşref-i mahlûkat) sayılması da bununla ilgilidir.
İslam tarihinde ilk halife Hz. Ebubekir'dir. Hz. Ebubekir, hicret esnasında Hz. Muhammed ile bir mağaraya sığındığı için yar-ı gar, yani mağara arkadaşı ismiyle de bilinir. Daha sonra yerine sırasıyla Hz. Ömer, Hz. Osman ve Hz. Ali geçmiştir.
Osmanlı İmparatorluğu'nda ilk halife II. Bayezid'in oğlu ulan Sultan Selim'dir. Korkusuz biri olduğu için kendisine sonradan Yavuz denmiştir. Mısır'a defalarca sefer düzenleyen Yavuz Sultan Selim, önce Mercidabık sonra Ridaniye Savaşı'nın ardından Memlük Devleti'ni yenilgiye uğratmış ve halifeliğin Osmanlı Devleti'ne geçmesini sağlamıştır.
Böylelikle o zamana kadar monarşik bir yapıda olan Osmanlı Devleti'nin yönetim şekli teokrasi olarak değişmiştir. Bunun hem toplumsal ve dini hem de ekonomik sonuçları olmuştur. Halifeliğin Osmanlı Devleti'ne geçmesiyle birlikte Anadolu'da dini birlik sağlanmış ve mezhep savaşlarına son verilmiştir. Hem İpek Yolu'nun hem de Baharat Yolu'nun Osmanlı'nın kontrolüne geçmesi ise devletin ekonomik açıdan gelişmesini sağlamıştır.
Osmanlı Devleti'nin son halifesi ise Abdülmecit Efendi'dir. 1924 yılında halifeliğin kaldırılmasının ardından Abdülmecit Efendi, İsviçre'ye sürgüne gönderildi. 18 yıl boyunca İsviçre ve Fransa'da yaşayan son Osmanlı halifesi, 1944 yılında Paris'te vefat etti.
Osmanlıda ilk halifenin adı II. Bayezid'den sonra tahta çıkan Yavuz Sultan Selim'dir. Son halife ise 37. Osmanlı Hanedan Reisi olan Abdülmecid Efendi'dir. 1922 yılında halife seçilen Abdülmecid Efendi yaklaşık olarak 17 ay halifelik yapmıştır.